Patryk Pilich Kancelaria Radcy Prawnego » Zachowek. Komu się należy i w jakiej wysokości?

Dzisiejszy artykuł, podobnie jak poprzedni dotyczy prawa spadkowego, a konkretnie instytucji zachowku. Co to jest zachowek? Komu się należy? Kto powinien zachowek zapłacić i w jakiej wysokości? Na te wszystkie pytania postaram się odpowiedzieć w poniższym artykule.

Spadkodawca na wypadek swojej śmierci może w sposób dowolny rozporządzić swoim majątkiem w testamencie. W przypadku, w którym spadkodawca powoła do spadku mocą testamentu wybrane przez siebie osoby, pomijając przy tym osoby najbliższe, które dziedziczyłyby na podstawie ustawy (o zasadach dziedziczenia ustawowego pisałem tutaj) nie pozostają one bez ochrony prawnej w tym zakresie. Kodeks cywilny na wypadek takiej sytuacji wprowadził instytucję zachowku. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że uprawnienia do zachowku przysługują ze względu na szczególny stosunek rodzinno-prawny łączy spadkodawcę z najbliższymi członkami rodziny. Służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (wyrok SN z 25 czerwca 2020 r., I NSNc 21/20).

Prawo do zachowku definiowane jest w kodeksie cywilnym w następujący sposób:

zstępnym (czyli dzieciom),
małżonkowi,
rodzicom spadkodawcy,

którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału .

Przekładając powyższe na konkretny przykład: jeżeli spadkodawca pozostawił żonę i syna, dziedziczyliby oni z ustawy po połowie. Spadkodawca, pozostawił testament, w którym powołał swojego przyjaciela do całości spadku, pomijając przy tym żonę i swoje dziecko. Wówczas żonie oraz synowi przysługuje zachowek wysokości po połowie ich udziału spadkowego, tj. po jednej czwartej całości spadku (½ z ½). Jeżeli jednak syn spadkodawcy byłby trwale niezdolny do pracy albo małoletni, wówczas miałby prawo do zachowku w wysokości jednej trzeciej całości spadku (½ z 2/3).

Należy pamiętać, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

W powyższym przykładzie swoje roszczenia o zapłatę zachowku żona i syn spadkodawcy muszą skierować w stosunku do przyjaciela spadkodawcy. W postępowaniu o zachowek zatem będzie on występował jako pozwany, bowiem to on, jako spadkobierca testamentowy jest zobowiązany do zapłaty zachowku na rzecz najbliższych.

Ustalając wysokość zachowku należy wziąć pod uwagę, że ustawodawca w tym przedmiocie wprowadził do kodeksu cywilnego konkretne reguły. Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się bowiem darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, za wyjątkiem:

drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, np. prezentów z okazji urodzin, imienin, wesel, świąt; nie podlegają one doliczeniu niezależnie od tego, czy zostały dokonane na rzecz spadkobierców, czy też innych osób;
darowizn dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku; jeżeli darowizna na rzecz takiej osoby została dokonana przed mniej niż dziesięciu laty, podlega ona doliczeniu; darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane (potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13)

Kodeks Cywilny wprowadza dodatkową zasadę, zgodnie z którą doliczanie bądź niedoliczanie darowizn jest uzależnione od tego, na czyją rzecz następuje obliczanie zachowku:

jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych w czasie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono to na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego; chodzi o urodzenie się jakiegokolwiek zstępnego, niekoniecznie tego, na którego rzecz dokonuje się obliczenia;
jeżeli zachowek obliczany jest na rzecz małżonka, nie dolicza się darowizn dokonanych przed zawarciem z nim małżeństwa; z brzmienia przepisu wynika, że chodzi nie o zawarcie małżeństwa w ogóle, lecz o zawarcie małżeństwa z uprawnionym do zachowku (Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II).

Należy zwrócić uwagę, że dochodzić zapłaty zachowku na naszą rzecz możemy w terminie 5 lat od otwarcia testamentu.

radca prawny

Patryk Pilich